همه چیز درباره ساعت های خاتم و میناکاری

هنرهای سنتی ایران، هنرهای اصیل مردمی و نشات گرفته از فطرتی پاک است که از دیر باز در تمامی شئون زندگی مردم رسوخ کرده و به صورت جزئی تفکیک ناپذیر درآمده اند.

 

این هنرها، از گذشته تا کنون، بدون تغییرات زیاد باقی مانده اند و اگر به آنها توجه نشود رو به فراموشی سپرده خواهند شد.
خاتم سازی

خاتم سازی یا خاتم کاری یکی از هنرهای با ارزش شرق است. از گذشته خاتم سازی اطلاعات زیادی در دست نیست، زیرا مواد اولیه خاتم اکثرا چسب و چوب است و این دو ماده بر اثر مرور زمان از بین می روند. با این همه در اماکنی که جنبه تقدس داشته و در نتیجه از آنها به خوبی نگه داری شده، به خاتم هایی بر می خوریم که قدمت دویست تا سیصد ساله دارند.
مهمترین مرکز خاتم سازی امروز، اصفهان است. هر چند در شهر های دیگر نیز به طور  محدود هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.

در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه بناکی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل – سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود کرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای گوناگون از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.

ابتدا چوب، استخوان یا ف را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را بنحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی منظم باشد، زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد.

بعد این برش ها را در کنار هم و بوسیله سریشم ، روی ورقه نازکی از چوب، می چسبانند و نهایتا ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. اخیرا خاتم های خطی نیز ساخته می شود که در آن کلماتی مانند اسماء خداوندی بعنوان نقش ظاهر می شوند.

در خاتم های گرانقیمت، قسمت های فی خاتم از طلا یا نقره تشکیل میشود و به جای استخوان در ساخت آنها عاج به کار می رود. مرغوبترین انواع خاتم، به پره وارو” و سیم دار” مشهور است. این هنر از دویست سال پیش تا کنون بدون تغییرات زیاد باقی مانده و نمونه کارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی باهم ندارند.
مواد و مصالح خاتم سازی

چوب
چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.

ف
مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان
استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز

این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
وسایل و ابزار خاتم سازی عبارتند از: رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.
روغنکاری خاتم

اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد

 

مراحل تولید خاتم
چوب مورد نیاز چهار چوب یا اسکلت را در ابعاد مورد نظر به وسیله اره ها و رندهای مختلف تهیه می کنند. ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۶۰ سانتیمتر می برند و از آنها مثلث های تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های برنجی که به صورت مثلث بوده داریم که برای آماده ساری آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.
سپس برای تهیه کردن خاتم ابتدا طرحی که مورد نظر استادکار است، مصالح آن تهیه شده و با دستان ماهر هنرمند در کنار هم به وسیله ی ( چسب چوب رقیق شده) قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و اشکالی ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن گل» خاتم به دست می آید.
گل ساخته شده را به شش قسمت ۱۰ سانتیمتری تقسیم و آنها را به وسیله سر

یشم روی دو تخته چسبانیده و سپس آن را به وسیله پرس حدود ۲ ساعت تحت فشار قرار می دهند که آن را اصطلاحاً قامه» می گویند. این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه ۱ تا ۲ میلی متری که اصطلاحاً به آن لنگه» می گویند برش داده می شود.
هنرمند با استفاده از چوب های که در نجاری به ابعاد مختلف بدست آورده بود، زیر کار شیء که می خواهد کار کند را تهیه می کند.سپس خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد نظر بر روی سطح کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن خاتم را چسبانده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می گردد.
بعد از بتونه کاری، ساییدن، ترمیم و پرداخت کردن شیء خاتم آماده می شود.
هم اکنون شئی خاتم کاری شده به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر، کیلر و پلی استر پوشش داده می شود. اگر محصول مورد نظر داخل آن خاتم نباشد آن جعبه را به وسیله مخمل، جیر کاری می کنند

 

وسایل و اقلام زیادی را می توان خاتم کاری کرد ولی معمولا اقلامی که بر روی آنها خاتم کاری می شود به شرح ذیل است .

انواع جعبه دستمال کاغذی کلینکس خاتم کاری

 

انواع جعبه های قرآنی و جوهرات خاتم کاری

رحل قرآن خاتم کاری

گلدان و قندان و شکلات خوری خاتم کاری

ست اداری و مدیریتی خاتم کاری

انواع قاب های خاتم کاری

انواع ساعت های خاتم کاری

خودکار های خاتم کاری

پیپ و فندک خاتم کاری

تخته نرد و شطرنج های خاتم کاری

سطل چوبی خاتم کاری

عصا خاتم کاری

محصولات مس و خاتم

بشقاب خاتم کاری

و .

انواع ساعت های دیواری خاتم کاری در سایز ها و طرح و مدل های مختلف با صفحات گوناگون از دیگر تولیدات خاتم کاری می باشد

 

ساعت های خاتم کاری دارای قاب چوبی که بر روی آنها خاتم کاری کار شده و صفحات میناکاری شده می باشند در برخی موارد به جای صفحات میناکاری از صفحات خاتم کاری صفحه های پارچه ای با پلاک های قلمزنی گل  و مرغ استفاده می شود مانند تصویر زیر

 

 

ساعت های خاتم کاری به اشکال چهار گوش ، گرد ، بیضی ساخته می شوند در برخی موارد علاوه بر خاتم کاری بر روی قاب ساعت ها نقاشی به سبک های گل و مرغ یا شکار یا چوگان یا اسلیمی و یا تذهیب کار می شوند که زیبایی ساعت های دیواری خاتم و میناکاری را دو چندان می کند

 

 

 

قیمت ساعت های دیواری خاتم کاری با توجه به عوامل زیر تعیین می گردد

نوع خاتم کاری صورت گرفته در بدنه قاب

نوع صفحه ساعت و کیفیت آن ( میناکاری ، جیر ، . )

ظرافت و زیبایی مینیاتور و نقاشی کار شده

نوع موتور کار شده ساعت

کیفیت اسکلت و قاب ساعت

کیفیت پلی ستر زنی

و